Оһын аймагай нютаг үгэнүүдэй онсо шэнжэ тухай // Бурятский язык и литература в школе. - 2025. №1. . - С. 72-78.

Оһын аймагай нютаг үгэнүүдэй онсо шэнжэ тухай

DOI: 10.18101/3033-1310-2025-1-72-78 УДК: 811.512.31`27

Мүнөө үедэ түрэлхи буряад хэлэ заалга олон ондоо ушар байдал хараадаа абаха болоно. Нэгэдэхи хараа бодол түрэлхи буряад хэлэ һургуулида заахадаа багша бүхэнэй нютаг хэлэ, тэрэнэй үүргэ ойлгохотой нягта холбоотой байна. Түрэлхи буряад хэлэнэй литературна түхэл һуралсал эмхидхэхэдэл, нягталжа харахада, хэшээлнүүдые хэхэдэл хэрэглэгдэдэг байна. Харин харилсаанай ондоо ушарнуудта ургажа ябаа үхибүүд хоорондоо ганса нютаг хэлээрээ харилсана гэжэ тэмдэглэхэ шухала. Энэ ушар байдал багша бүхэн ойлгохо, түрэлхи буряад хэлэ заахадаа анхарха болоно. Аман хэлэлгэ ганса нютаг хэлээр харуулагдадаг байна. Зүгөөр һурагша ехэ болоходоо, буряад хэлэнэй хэшээлнүүдэй үрэ дүн харуулан, литературна хэлээр аман хэлэлгэеэ харуулха аргатай. Тиимэһээ түрэлхи буряад хэлэ болон уран зохёол заадаг багшанар һурагшадай харилсадаг нютаг хэлэнэй онсо шэнжэ аргагүй һайнаар мэдэхэ ёһотой байна. Үшөө тиихэдэ аман болон бэшэгэй хэлэлгэ хоёрой илгаа һурагшадтаа ойлгуулха, бэшэгэй хэлэлгын онсо харуулха болоно. Энэ статьягай удха һурагшадай аман хэлэлгын эшэ үндэһэн болохо нютаг хэлэн, тэрэнэй онсо шэнжэ харуулхатай тааруу. Статьяагай материал Оһын аймагай нютаг үгэнүүдэй толи боложо гараа. Авторай зорилго хадаа Оһын аймагай нютаг үгэнүүдэй онсо шэнжэ харуулалга болоно. Автор информантнуудаар ябажа Оһын аймагай зоной аман хэлэлгэдээ хэрэглэдэг нютаг үгэнүүдые суглуулжа, тусхай толи согсоборилһон байна. Тэрэ толи соо хоёр зуугаад үгэнүүд ороно, аймагай наһатай, энэ аймагта түрэхэһөөн ажаһуудаг зон информантнууд болоһон байна. Оһын аймагай нютаг үгэнүүдэй онсо шэнжэ табан ондоо шанарнуудаар харуулаатай, үгүүлхэ онсотой нягта холбоотой. Нэгэдэхинь, үгын дундахи түргэн аялганай уналга; хоёрдохинь, хонгёо хашалганай бүдэхи шанартай болохо гурим; гурбадахинь, аналитическэ түхэлтэй үгэнүүдэй нэгэ үгэ болон үгүүлбэри, хубинуудай хаһагдаха гурим; дүрбэдэхи, предикадта ородог зүйр үгэнүүдэй хубилха тухай; табадахинь, нютаг үгэнүүдэй бии бололго болоно. Дүнгүүд, үгүүлхэдэ түргэн аялгануудай уналга, үгэнүүдые нэгэ болгожо үгүүлхэ, тэдэнэй хубинуудые хаһан үгүүлхэ гурим, юумэнүүдэй гансал энэ нютагта хабаатай нэрэтэй байлга болон ондоо олон тоото онсонууд гансашье Оһын аймагай нютаг хэлэндэ хабаатай бэшэ гэжэ бодогдоно. Иимэ онсонуудай буряад арадай бултан нютагай хэлэнүүдтэ хабаатай гэжэ ойлгогдоно. Тиихэдэ нютаг хэлэнэй онсо шэнжэ харуулхада гансал хэрэглээтэй табан тала хэрэглэгдэбэ. Энэ дүүрэн тодорхойлол бэшэ гэжэ ойлгогдоно, жэшээлбэл, үгэнүүдэй түхэлэй бии болохо, һанамжа зохёохо гэхэ мэтын онсонууд байха.

түрэлхи буряад хэлэ заалга, һурагшадай аман хэлэлгэ хүгжөөлгэ, нютаг хэлэнэй үүргэ, Оһын аймагай нютаг үгэнүүдэй онсо шэнжэ.

Будаев Ц. Б. Бурятские диалекты (опыт диахронического исследования). Новосибирск: Наука, 1992. 217 с. Текст: непосредственный.

Бураев И. Д. Основные этапы исследования бурятских диалектов и их классификация // Развитие и взаимодействие диалектов Прибайкалья: сборник статей / ответственный редактор Л. Д. Шагдаров; АН СССР, БФ, Ин-т общественных наук. Улан- Удэ: БФ СО АН СССР, 1988 С. 3–26. Текст: непосредственный.

Бураев И. Д. Звуковой состав бурятского языка. Улан-Удэ, 1959. 196 с. Текст: непосредственный.

Оһын аймагай нютаг хэлэнэй үгэнүүдэй толи / согсолборилогшо Д. М. Спасова. URL: https://sh-bilchirskaya-r138.gosweb.gosuslugi.ru/glavnoe/rtpk/dokumenty_174.html (Информанты: Петрова Елена Яковлевна, 1924 г. р., с. Ирхидей Осинский район; Спасов Алексей Тарасович, 1936 г. р., с. Ирхидей Осинский район; Башинова (Тараева) Надежда Владимировна, 1961 г. р., родилась в с. Улей Осинского района; Табитуева (Банеева) Тамара Григорьевна, 1959 г. р., родилась в с. Обуса Осинского района).

Раднаев Э. Р. О преподавании учебных предметов, преподающихся на бурятском языке в диалектных условиях: из опыта преподавания бурятского языка и литературы. Улан-Удэ, 1962. Текст: непосредственный.

Раднаев Э. Р. Буряад хэлэнэй диалектологи / РСФСР-эй эрдэм һуралсалай министерство. Улаан-Үдэ, 1991. 75 с. Текст: непосредственный.

Раднаев Э. Р. Обучение орфоэпии в школе. Улан-Удэ: Бурят. кн. изд-во, 1976. 165 с. Текст: непосредственный.

Лхасаранова Б. Б. Методика обучения орфоэпии бурятского языка в начальной школе в условиях диалекта. Улан-Удэ: Изд-во Бурят. гос. ун-та, 2010. 260 с. Текст: непосредственный.

Замбулаева Н. Г. Обучение младших школьников литературному бурятскому языку в диалектных условиях (на материале тункинского говора): диссертация на соискание ученой степени кандидата педагогических наук. Улан-Удэ, 2009. 150 с. Текст: непосредственный.

Цыремпилова О. Ш., Жанчипова Ц. С. Буряад хэлэн. 6-дахи класс. Улаан-Үдэ: Бэлиг, 2015. 200 с. Текст: непосредственный.